EFSA to Europejska Agencja ds. Bezpieczeństwa Żywności. Doradza Komisji Europejskiej, Parlamentowi Europejskiemu i państwom UE w zakresie zdrowia i dobrobytu zwierząt, zdrowia i ochrony roślin, a także żywności oraz odżywiania. Między innymi: opiniuje oświadczenia zdrowotne i żywieniowe, które – po przyjęciu przez unijne instytucje – trafiają na opakowania produktów w całej wspólnocie, z suplementami diety włącznie.

Z tego artykułu dowiesz się, że:

1. Oświadczenia zdrowotne i żywnościowe stosowane są w reklamie żywności. To korzyści związane. ze spożywaniem konkretnych substancji odżywczych, na które firmy mogą się powoływać.
2. EFSA to organ opiniujący zapytania dot. składników żywności i ich wpływu na zdrowie. Agencja sprawdza, czy mają oparcie w nauce, a swoje opinie przekazuje Komisji Europejskiej (KE).
3. Jeżeli EFSA opiniuje oświadczenie pozytywnie, KE dopuszcza jego wykorzystywanie. Parlament UE ma jednak prawo weta i może zablokować decyzję komisji bez względu na opinię agencji.
4. Rejestr oświadczeń zdrowotnych i żywnościowych znajdziesz na stronie EFSY. Agencja prowadzi wykaz oświadczeń dopuszczonych, odrzuconych i oczekujących, wraz z opinią.

Skrót informacji znajdziesz w podsumowaniu.

Czym są oświadczenia zdrowotne i żywnościowe?

Według informacji na stronie EFSY, oświadczenia żywnościowe to sformułowania wykorzystywane w marketingu żywności, tj. zarówno w reklamach, jak i na opakowaniach. Na przykład: „wysoka zawartość wapnia”, albo „o niskiej zawartości tłuszczu”, a także „bez cukru” czy „źródło kwasów omega-3”.

Oświadczenia zdrowotne prezentują z kolei korzyści, jakie przynosi spożywanie konkretnych substancji odżywczych. Je także wykorzystuje się w komunikacji do konsumentów. Kilka z brzegu: „wapń przyczynia się do prawidłowego krzepnięcia krwi”, tudzież „witamina C pomaga w prawidłowym funkcjonowaniu układu nerwowego” bądź „DHA przyczynia się do utrzymania prawidłowego widzenia”.

Warto dodać, że ww. oświadczenia dzielimy na trzy rodzaje. Mianowicie: funkcjonalne – odnoszące się do wzrostu, rozwoju i funkcji organizmu (włącznie z fizjologicznymi i behawioralnymi), utraty wagi lub lepszej kontroli nad jej utrzymaniem; ograniczające ryzyko – według których dana substancja odżywcza ogranicza ryzyko rozwoju konkretnej choroby; a także odnoszące się do rozwoju dzieci.

Brzmienie oświadczeń jest identyczne w każdym kraju UE. Wprowadzono je w trosce o konsumentów, by firmy z branży żywności – w tym suplementów diety – nie reklamowały swoich produktów… na wyrost. A dosadniej rzecz ujmując: aby nie przedstawiały zwykłej multiwitaminy jako cudownej tabletki. Ponadto, firmom nie wolno motywować konsumenta strachem.

Jak działa EFSA – i skąd bierze się treść oświadczeń?

EFSA to akronim od European Food Safety Authority, po polsku: Europejskiej Agencji ds. Bezpieczeństwa Żywności. Jest niezależnym i samodzielnym organem doradczym, działającym w ramach UE. Niezależnym, bo niepodlegającym żadnej instytucji. A co kryje się za „samodzielnym” i „doradczym”?

Agencja jest samodzielna, ponieważ oprócz współpracy z krajami członkowskimi i instytucjami UE, sama przydziela sobie i realizuje zadania, które uznaje za istotne. Na przykład: to EFSA założyła grupę roboczą, która bada wpływ genetycznie modyfikowanych organizmów (GMO) na środowisko; a także: zainicjowała zbieranie danych dot. glifosatu – składnika niektórych pestycydów – przez państwa UE.

Jako organ doradczy z kolei, EFSA nie stanowi prawa. Do jej zadań należy m.in. finansowanie i prowadzenie badań naukowych, wydawanie rekomendacji dotyczących żywności – choćby o konieczności wycofania dwutlenku tytanu – czy żywienia, a więc dziennego zapotrzebowania, tolerowalnego, górnego poziomu spożycia (UL) etc. Nas szczególnie interesują opinie, jakie EFSA wydaje nt. oświadczeń.

Oświadczenia pochodzą głównie od firm, które chcą wprowadzić konkretną żywność – pokarm (np. napój mleczny), surowiec botaniczny (zioła), witaminy, minerały lub ich mieszankę – na unijny rynek. Wysyłają je EFSIE w formie wniosków, zawierających: charakterystykę surowców, informacje dot. bezpieczeństwa ich stosowania, proponowaną porcję dzienną, grupę docelową oraz badania kliniczne.

W opinii EFSA stwierdza, czy proponowane oświadczenie jest zgodne z bieżącym stanem wiedzy na temat danej substancji odżywczej. Może je 1) odrzucić – jeśli stwierdzi, że jego treść jest nieprawdziwa, oparta o niedostateczną liczbę badań i/lub ich rezultaty są niejednoznaczne, 2) przeformułować – np. łagodząc brzmienie bądź 3) zaopiniować pozytywnie. Na tym etapie kończy się rola agencji.

Oświadczenia w Komisji Europejskiej i Parlamencie UE

Co dzieje się po wydaniu opinii przez EFSĘ? To zależy. Jeżeli opinia jest negatywna, wniosek kończy bieg, zatem: przepada. A jeśli pozytywna, trafia do Komisji Europejskiej, która przygotowuje projekt decyzji o przyjęciu proponowanego oświadczenia zdrowotnego.

Jeżeli sprawa dotyczy oświadczenia funkcjonalnego, projekt decyzji komisji przekazywany jest Stałemu Komitetowi ds. Roślin, Zwierząt, Żywności i Pasz. W wypadku oświadczeń ograniczających ryzyko rozwoju chorób – a także tych dotyczących rozwoju dzieci – projekt ląduje w Stałym Komitecie ds. Łańcucha Żywnościowego i Zdrowia Zwierząt.

Komitety zapoznają się z projektami i przystępują do głosowania. Ponieważ oba liczą sobie 27 członków (po jednym z każdego państwa unii), przyjęcie projektu wymaga większości co najmniej 15:27. Jeżeli tej większości nie uzyska – przepada. A jeśli komitet przyjmie projekt, trafia on do Parlamentu Europejskiego (PE) i Rady Europejskiej (RE), które mają prawo weta.

I rzeczywiście, zdarzyło się już, że parlament zawetował pozytywną decyzję KE. W 2016 roku, gdy Komisja Europejska planowała dopuścić oświadczenie dotyczące napojów słodzonych zawierających kofeinę – w tym energetyków – jakoby wzmagały czujność i sprzyjały koncentracji, PE je zablokował. Europosłowie stwierdzili, że oświadczenie mogłoby zwiększyć sprzedaż napojów o wysokiej zawartości cukru.

Co ciekawe, w trakcie tego procesu – od wydania opinii przez EFSĘ po weto parlamentu – unia odrzuca aż 9/10 proponowanych oświadczeń (stan na rok 2016).W wypadku pozostałych 10%: projekt decyzji KE wchodzi w życie, co skutkuje dopuszczeniem oświadczenia do stosowania. Pojawia się ono w rejestrze oświadczeń, o którym za chwilę, wraz z opinią agencji.

Rejestr oświadczeń zdrowotnych i żywieniowych

Oświadczenia unijne powstały z ujednolicenia oświadczeń obowiązujących w poszczególnych państwach członkowskich. Komisja Europejska otrzymała ich w sumie aż 44 000(!), a do EFSY, celem uzyskania opinii, trafiło ostatecznie 4 600 oświadczeń. Te, które agencja zaopiniowała pozytywnie, opublikowano w 2012 roku, w publicznie dostępnym rejestrze oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych – wraz z opiniami.

Od tego momentu rejestr jest regularnie aktualizowany o nowe oświadczenia, dostępne w każdym z 27 języków krajów członkowskich oraz j. angielskim. Z opiniami EFSY można zapoznać się tylko po angielsku, a w rejestrze znajdują się zarówno oświadczenia dopuszczone, jak i odrzucone. Te oczekujące (pending) znajdziesz na osobnej liście, i – pod pewnymi warunkami – z nich także można korzystać!

Po pierwsze: żywność, której dotyczy oświadczenie oczekujące, nie może zawierać substancji groźnych dla zdrowia. Po drugie: porcja spożycia, proponowana przez wnioskodawcę, nie powinna przewyższać tej zarezerwowanej dla leków. Wreszcie, z reguły: firmy sięgają po oświadczenia pending poparte wysokiej jakości badaniami klinicznymi.

Im więcej badań, i im bardziej jednoznaczne ich wyniki, tym mniejsze prawdopodobieństwo odrzucenia wniosku, a zatem: samego oświadczenia. Jeśli zaś do tego dojdzie, firmy mają obowiązek niezwłocznego wycofania oświadczenia z przekazu marketingowego i usunięcia go z opakowań produktów. Najczęściej – warunkowo – mogą wyprzedać już istniejące zapasy.

Z innych praktyk wartych odnotowania: chcąc wyróżnić się na rynku żywności, firmy sięgają nie tylko po oświadczenia zdrowotne, ale i po treść pozytywnych opinii EFSY. Te liczą sobie zwykle kilkanaście stron, a ich fragmenty mogą być wykorzystywane w marketingu. Oczywiście pod warunkiem, że dany fragment ściśle odzwierciedla brzmienie opinii, przypisując pozytywny efekt składnikowi – a nie produktowi.

Mimo istnienia unijnego rejestru, państwa członkowskie zachowały swobodę w stanowieniu własnych oświadczeń. Dobrym przykładem są Włochy, które jeszcze niedawno dopuszczały reklamowanie kurkumy m.in. jako środka sprzyjającego prawidłowemu trawieniu. Zakazały tego w 2022 roku. Podobnie: kraje UE mogą zakazać stosowania dopuszczonych oświadczeń na własnym rynku.

Państwa unii dysponują też autonomią w ustanawiania ograniczeń dotyczących stosowania witamin, minerałów i innych składników w suplementach diety – np. ich maksymalnych porcji. W Polsce zajmuje się tym Zespół ds. Suplementów Diety, działający przy i na zlecenie GIS. Swoje rekomendacje wydaje m.in. w oparciu o badania naukowe, opinie EFSY i przeciętne spożycie danej substancji w kraju.

Podsumowanie

EFSA to niezależny, samodzielny organ doradczy Unii Europejskiej. Niezależny, bo nie podlega pod żadną instytucję wspólnoty, samodzielny, ponieważ nie tylko przyjmuje zlecane mu zadania, ale i realizuje własne (w ramach tzw. self-taskingu), a doradczy, gdyż sam nie ma mocy stanowienia prawa. Mimo to, agencja ma wpływ na unijną politykę dotyczącą żywności.

Do zadań agencji należy bowiem – między innymi – opiniowanie oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych, proponowanych najczęściej przez producentów żywności. Jeżeli agencja opiniuje ich treść negatywnie, przepadają. A jeśli pozytywnie: Komisja Europejska zwykle dopuszcza je do użytku, o ile nie spotka się ze sprzeciwem stałych komitetów, unijnego parlamentu i/lub Rady Europejskiej.

Oświadczenia zdrowotne są istotne, ponieważ to jedyne sformułowania dotyczące korzyści płynących ze spożywania substancji odżywczych, które można wykorzystywać w marketingu żywności. Na przykład: „Glukomannan pomaga w utrzymaniu prawidłowego poziomu cholesterolu we krwi”, albo „Witamina D pomaga w utrzymaniu zdrowych kości”. Stosuje się je najczęściej w odniesieniu do suplementów diety.

Przekaz można ewentualnie wzbogacić o fragmenty opinii EFSY nt. konkretnej substancji odżywczej, o ile 1) wykorzystamy reprezentatywny fragment – niewypaczający sensu dokumentu – oraz 2) zastosujemy jego wierne tłumaczenie lub parafrazę. Niedostosowanie się do tych wymagań może zaś skutkować nałożeniem kary finansowej na reklamodawcę. Oświadczenia żywnościowe odgrywają z kolei rolę w marketingu pozostałej żywności. Dla przykładu: na opakowaniu łososia można zamieścić sformułowanie „źródło kwasów tłuszczowych omega-3”, na puszce napoju gazowanego bez cukru – „bez dodatku cukru” etc.